जनसाङ्ख्यिकी (Demography) परिभाषा यस्को महत्व तथा जनसाङ्ख्यिकीका उद्देश्यहरु !!




जनसाङ्ख्यिकी (Demography)

Demography is the scientific study of human population primarily with respect to their size, structure and development. Demography शब्द ग्रीक भाषाको Demos र Graphin बाट बनेको हो । ग्रीक भाषामा Demos को अर्थ मानिस र graphin को अर्थ अध्ययन गर्ने शास्त्र वा विद्या भन्ने हुन्छ । यसरी शाब्दिक रुपमा जनसाङ्ख्यिकी वा जनसंख्याशास्त्र भन्नाले मानिसहरुको संख्याबारे अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई बुझिन्छ ।

जनसंख्याको आकार प्रकार, बनावट, संरचना, वितरण, जनघनत्व तथा संख्यात्मक परिवर्तनबारे तथ्यांकीय एवं गणीतिय रुपले अध्ययन गर्ने बिद्या वा बिज्ञान नै जनसाङ्ख्यिकी हो ।

समग्रमा मानवीय संख्या सँग सरोकार राख्ने त्यस्तो शास्त्र जसले जनसांख्यिक तथ्यांक र घटनाहरुको बहुआयामिक मापन, अध्ययन र बिश्लेषण गर्ने एवं जनसंख्या  र यससँग जोडिएका बिषयहरु सम्बद्ध सिद्धान्त, नीति र रणनीतिहरु निर्माणका लागि मार्गप्रशस्त गर्दछ, त्यो नै जनसाङ्ख्यिकी हो ।

जनसाङ्ख्यिकीको आवश्यकता

                                       जनसाङ्ख्यिकी समाजशास्त्रसँग सम्बन्धीत एउटा व्यवहारिक बिज्ञान भएकोले यसले देशको जनसंख्या लाई बिबिध आयामबाट व्यवहारिक अध्ययन र बिश्लेषण गर्दछ । फलतः यसबाट प्राप्त नतीजा वा निश्कर्षका आधारमा बिभिन्न क्षेत्रगत नीति, रणनीति र कार्यक्रमहरु निर्माणका लागि बस्तुगत आधार खडा हुन्छ । यसर्थ, एउटा महत्वपूर्ण शास्त्र वा बिद्याको रुपमा जनसाङ्ख्यिकी अत्यन्तै आवश्यक बिषय हो । यसको आवश्यकतालाई निम्न बुँदाहरुबाट थप स्पष्ट पार्न सकिन्छः

  • प्रजनन दर, मृत्युदर, जनसंख्याको वितरण र प्रक्षेपण र यी विषयहरुसँग जोडिएका जनस्वास्थ्य, परिवार नियोजन, आवास, बसाईसराई, शहरीकरण आदि सँग सम्बन्धीत कार्यक्रमहरु तर्जुमा गर्न,
  • देशको आर्थिक, सामाजिक र मानव विकासका आवश्यक र उपयुक्त नीति, रणनीति र कार्यक्रमहरु तर्जुमा गर्न,
  • समग्र देशको वा कुनै क्षेत्र वा स्थान बिशेषको जनसंख्याको आकार प्रकार, बनावट, वितरण आदि पत्ता लगाई क्षेत्रगत बिकास नीति अख्तियार गर्न,
  • देशगत जनशक्ति योजना, रोजगारी योजना आदि क्षेत्रगत योजनाहरु तय गर्न,
  • जनसंख्या बृद्धि लगायत जनसंख्याको वास्तविक आकार र त्यस्तो आकार बन्नुका कारणहरु वस्तुगत रुपमा पत्ता लगाउन,
  • समग्रमा, देशबिकासका लागि आवश्यक राष्ट्रिय आवधिक योजना लगायत क्षेत्रगत योजना र नीतिहरु बस्तुगत आधारमा आधारित रही तर्जुमा गर्न तथा कार्यान्वयनका रणनीतिहरु निर्माण गर्न ।
जनसाङ्ख्यिकीका उद्देश्यहरु

जनसाङ्ख्यिकीका उद्धेश्यहरु निम्नानुसार छन्ः-

  • देशको जनसंख्याको आकारप्रकार, बनावट, संरचना र प्रकृतिसम्बन्धी बस्तुगत सुचना प्रवाह गर्ने,
  • जनसंख्याको भावी अवस्था र त्यसमा प्रत्यासित परिणामहरुको वस्तुनिष्ठ अध्ययन र प्रक्षेपण गर्ने,
  • जनसंख्याका बिबिध आयामहरु र सरोकारित बिषयहरुको तथ्यगत विश्लेषण गरि सोको नतीजा प्रकाशित गर्ने,
  • राष्ट्रिय स्रोत र शक्तिका रुपमा रहेका मानवीय स्रोतको यथार्थ जानकारी प्रवाहित गर्ने,
  • सामाजिक बनावट, संरचना र रहनसहनको जानकारी प्रवाह गर्नका लागि जीवनप्रत्यासाहरुको अध्ययन गर्ने,
  • राष्ट्रिय योजना लगायत क्षेत्रगत नीति, रणनीति र कार्यक्रम तर्जुमा र कार्यान्वयनका लागि आधार प्रदान गर्ने ।

                                                 निश्कर्षमा, देशको मानवीय जनसंख्याको बिबिध कोणबाट अध्ययन, बिश्लेषण गरि सोको तथ्यांकीय सुचनाहरु प्रवाह गर्ने समाजशास्त्रको महत्वपूर्ण बिद्याका रुपमा रहेको जनसाङ्ख्यिकी वर्तमानमा अत्यन्तै महत्व राख्ने शास्त्र हो । देशको वर्तमान अवस्थाको मापन र भविष्यको दिशानिर्देश गर्नका लागि भरपर्दो आधार प्रदान गर्ने भएकोले यो बिषयको आवश्यकतालाई कम आंकलन गर्न मिल्दैन । जनसाङ्ख्यिकीको यही आवश्यकताकै कारण विश्वका हरेक मुलुकहरुले निश्चित अवधीको अन्तरालमा बहुआयामिक रुपमा मुलुकभरको जनगणना गर्ने गरेको पाईन्छ ।








Share on Google Plus

About Dinesh Lamichhane

"राम्रो भोलिको लागि, आज सिकौं र सिकाऔं" भन्ने उध्येश्यका साथ संचालित, यो बल्ग शिक्षा, सञ्चार, जागरूकता, जानकारी, समन्वय, पुस्तकहरु, कक्षाहरू, आदि र समग्रमा लोकसेवा र कलेजको विद्यार्थी सँग सम्बन्धित ब्लग हो। देशमा बढीरहेको बेरोजगारी र नेपाली प्रशासनमा कमजोर कर्मचारी को समस्यालाई ध्यानमा राखी यो बल्ग निर्माण गरिएको हो । यहाँ हामी सके सके-सम्म सम्पुर्ण बिषयबस्तुहरु समावेस गर्ने प्रयास गरिरहेका छौ। जस्ले गर्दा कुनैपनि लोकसेवाको तयारी गरीरहेका र कलेज पढ्दै गरेका विद्यार्थीहरुलाई धेरै उपयोगी हुनेछ भन्ने हाम्रो विश्वास रहेको छ। तपाईपनि आ-आफ्नो ठाँऊबाट हामीलाई सहयोग गरिदिनुहुन अनुरोध गर्दछौ । तपाई सँग एदी कुनै लोकसेवाको लागी सहयोगी सामाग्रीहरु साथै बिभिन्न संकायका शैक्षिक सामाग्रीहरु छन् भने हामीलाई lcdinesh57@gmail.com र dineshlamichhane57@gmail.com मा मेल गरी सहयोग गर्न सक्नुहुन्छ ।
    Blogger Comment
    Facebook Comment

0 comments:

Post a Comment